🔸तुळस (Basil) Tulsi - फायदे आणि महत्व Benefits & Importance 🌹श्री गुरुदेव दत्त | श्री गुरू स्वामी समर्थ🌹

तुळस (Basil)

नमस्कार वाचकहो,

"संगत शब्दांची" या ब्लॉगवर तुमचं स्वागत आहे।

आज आपण तुळस या पवित्र आणि औषधी वनस्पती विषयी माहिती घेऊया।

Tulasi- तुळस हे भारतातील एक पवित्र आणि औषधी गुणांनी भरलेले एक बहुपयोगी औषधी वनस्पती आहे. भारतात हिंदू धर्मीयांच्या प्रत्येक घरासमोर तूम्हाला तूळस नक्कीच दिसेल. तुळस वृंदावनास माता लक्ष्मीचे रूप मानले जाते. त्यामुळे तूळस भारतीयांच्या मनाशी जूळलेले रोपटे आहे. त्यामूळे यास सर्वत्र एक खास महत्व असते.

वारकरी संप्रदायामध्ये तुळसीला खूप महत्त्व आहे. अनेक संतानी तुळसीचे तोंड भरून वर्णन केले आहे.

संत तुकाराम महाराज म्हणतात:

तुळशी हार गळा कासे पितांबर। आवडे निरंतर हेचि ध्यान।।

संत एकनाथ महाराज म्हणतात.

देवासी प्रिय तुळशी पान। नोहे कारण यज्ञाचे।।

संतुष्ट होय नारायण। तुळशीपत्रे पूर्ण अर्पिता।।

तुळशीने पान। एक त्रैलोक्या समान।

उठोनिया प्रात:काळी। वंदी तुळशी माऊली।।

🔸तुळशीचे प्रकार🔸

तुळशीचे दर्शन पाप नाशक असून तिची पूजा मोक्षदायक आहे असे म्हणतात. तुळशी वाचून केलेली विष्णूची पूजा व्यर्थ्य असे पद्मपुराणात म्हटले आहे. तुळशीची मंजिरी सर्व देवांची प्रतिनिधी मानली आहे. तुळशी मध्ये अलौकिक औषधी गुणधर्म आहे. मानवी जीवनात तुळशीचे महत्व मोठे आहे कारण ती एकाचवेळी अनेक रोगांचे निर्मूलन करते.

आपल्या अंगणात तुळशीची विपुल झाडे लावली तर त्या झाडांच्या औषधी गुणधर्मामुळे डास, किडे पळून जातात. तुलसी सेवन केल्याने प्रतिकार शक्ती वाढून अनेक छोट्या रोगांपासून सुरक्षित राहता येते. कफ विकारांमध्ये तुळशीच्या पानांचा खूप फायदा होतो. तुळशीतील या अलौकिक गुणधर्मामुळे आपल्याशी तिचा रोज संपर्क यावा म्हणून आपल्या पूर्वजांनी अनेक व्रत वैकल्यात तुळशीचा समावेश केला आहे. तुळशीच्या प्रकारांमध्ये कृष्ण तुळस ही सर्वात उत्तम मानली जाते.

“तुळस ज्यांचे दारी, आरोग्य नांदे त्यांचे घरी”

भारतीय संस्कृतीमध्ये तुळशीला अनन्यसाधारण महत्व आहे. हिंदू धर्मात तुळशीला मांगल्याचे प्रतीक मानले जाते. केवळ भारतातच नाही तर जगाच्या कानाकोपऱ्यात तुळशीच्या विविध जाती आढळतात.

प्राचीन आयुर्वेद ग्रंथांमध्ये तुळशीच्या चार प्रमुख जातींचा उल्लेख केलेला आढळतो:

१) कृष्ण तुळस

२) राम तुळस

३) रान तुळस

४) कापूर तुळस

वारकरी संप्रदायाचे लोक गळ्यामध्ये तुळशीच्या माळ घालतात. नकारात्मक शक्तींपासून बचाव करण्यासाठी तुळशीच्या माळा उपयुक्त असतात, असे मानले जाते.

कृष्ण तुळशीला भगवान कृष्णांच्या "श्याम" ह्या नावावरून व त्यांच्या सावळ्या रंगाशी असलेल्या साधर्म्यामुळे श्याम तुळस असेही म्हटले जाते. ह्या तुळशीची पानांचा रंग जांभळा असतो व देठही त्याच रंगाचा पण गडद असतो. कृष्ण तुळशीची पाने चावताना कुरकुरीत व चवीला किंचीत तिखट लागतात. भारताच्या बहुतांश भागात ही तुळस उगत असली तरी इतर तुळशींच्या मानाने ही चटकन उपलब्ध होत नाही.

तुळशीच्या इतर जातींच्या तुलनेत कृष्ण तुळशीचे रोप मंद गतीने मोठे होते. पानांचा कुरकुरीतपणा व तिखट चवीला ही मंद वाढच कारणीभूत आहे, असं मानलं जातं. कृष्ण तुळशीची पाने चवीला इतर तुळशींच्या मानाने कमी तुरट असतात.

तुळस लावा दारी, आरोग्य नांदेल घरी:

तुळशीच्या मंजीऱ्यांपासून रोप उगवण्यास एक ते दोन आठवड्यांचा अवधी लागतो. शक्यतो वसंत ऋतूमध्ये मंजिऱ्या पेरा. कसदार काळी माती वापरा. कृष्ण तुळशीला सुर्यप्रकाशाची आवश्यकता असते. कृष्ण तुळशीला समशीतोष्ण हवामान चांगले मानवते.

तुळशीच्या पानाचे फायदे आणि महत्व (Benefits & Importance of Tulsi):

तुळशी हि महत्वाच्या औषधी वनस्पती (Medicinal Plants) पैकी एक आहे. तुळशीचे पान हे सर्दी खोकल्यासाठी अत्यंत गुणकारी आहे. तुळशीस टाॅनिकही म्हंटले जाते, यात अ, ब  अश्या प्रकारची जीवनसत्व असतात. तुळसीला एक घरगूती औषधाचा भंडार मानले जाते. सर्दी खोकला ताप दांतदुखी श्वासारोध, श्वासात दुर्गंधी, दमा, फुफ्फुसांचे रोग, ह्रदयाचे विकार, हया सर्वांमध्ये तुळस वापरली जाते. तुळशीची ताजी पाने खाल्ल्यास सर्दी खोकला बरा होतो. तुळशीची पाने चहामध्ये उकळून पिल्याने घश्याचे आजार बरे होतात तसेच तो चहा आरोग्यासाठीसुद्धा खूप लाभदायक आहे. ज्याला आपण ग्रीन टी म्हणतो ती याच तुळशीच्या पानापासून बनवलेली असते जी वजन नियंत्रित करते, शरीरात फ्याट वाढू देत नाही.
लहान बाळांना तापा असल्यास तुळसतेलाने आंघोळी आधी बाळाच्या अंगाची तेल मालीश केल्यास ताप कमी होतो. तुळशीत प्रतिजैविके आणि वेदनानाशके असतात त्यामूळे तापावर तूळसपाने खाल्ल्यानेही आराम मिळतो.

दातांमध्ये तुळसतेल भरल्यास दातांच्या वेदना कमी होतात. ताजी पाने खाल्ल्यास तोंडातील दुर्गंधी कमी होते. तुळस आपल्याला विविध संक्रमणापासून वाचवते. तुळस पानांचे 2, 3 थेंब पाण्यात टाकल्यास पाणी निर्जंतुक होते. लहान बाळांच्या अंघोळीसाठी तुळशीच्या पानांना पाण्यात टाकून त्याने अंघोळ केल्यास आरोग्यदायी मानले जाते. तुळस पाने सुगंधीत असतात. याच्या पानांचा सुगंध घेतल्यास श्वसनतंत्रातील जिवाणूंचे संक्रमण कमी होते. प्रत्येक घरासमोर एक तुळस असल्यास घरातील हवा शुध्द होते. तुळस पानांना कूटून त्यांना मधासोबत घेतल्यास गळयातील कफ दूर होतो. भारतात पारंपारीक पध्दतीने विविध जैविक संक्रमणात विविध औषंधीसोबत तुळसपानांचा वापर केला जातो.

दातांची वेदना, मुखदुर्गंधी, चव नसणे, तोंड कोरडे पडणे या सर्वांवर तुळस पाने चावून खाल्ल्यास फार आराम मिळतो. तुळस पाने एक उत्तम मुखशुध्दीदायक मानले जाते. पुरातन काळात भोजनानंतर तुळसपानांचा स्वाद मुखशुध्दी साठी घेतला जाई. तोंडातील सूज व फोड तूळस खाल्ल्याने बरे होतात . मुखाच्या कर्करोगासाठी तुळशीची पाने खाणे आरोग्यास लाभदायक मानले जाते. तुळसीच्या पानांचा वापर दातांचे दूखणे, हिरडया कमजोर होणे, दातातून रक्त येणे, दात कमजोर होणे, दात सडणे, या सर्वांवर केल जातो. तूळस पाने 5,10 मिनीटे तोंडात ठेवल्यास चांगला फायदा मिळतो. आपल्या आयुर्वेद आणि इतर ग्रंथांमध्ये यास दातांच्या आरोग्यासाठी अत्यंत लाभकारी मानले जाते. दात ठणकत असेल तर चोळून तूळसपाने ठणकेवर ठेवल्यास ठणकेवर आराम मिळतो.

तुळशीत विषजन्यपदार्थांना शरीराबाहेर टाकण्याचे गुण असतात त्यामूळे या गुणांमुळे तूळसपानांचा उपयोग मुत्रपिंडातील खडयांवर होतो. पहाटे निर्जळी 4,5 तुळशीची पाने खाल्ल्यास मुतखडा शरीराबाहेर टाकला जातो. तुळसपाने चावल्यामुळे लघवीत त्रास होत नाही. लघवी गरम होत नाही. त्यामूळे मुत्रविसर्जनात वेदना कमी होण्यास फार लाभ मिळतो.

तुळसपानांचा वापर त्वचासंक्रमणावरही होतो. तूळस पानांचा लेप त्वचा संक्रमणावर लावून उन्हात बसल्यास व वाळल्यावर कोमट पाण्याने अंघोळ केल्यास फार लाभ मिळतात. स्त्रिया तुळसपानाच्या लेपास उत्तम शरीर माॅश्चरायझर म्हणून वापरतात. स्त्रियांच्या खाजगी जागांवरील विविध संक्रमणासाठी तुळसपानांच्या लेपाचा वापर होतो. तुळशीच्या पानांनी अंघोळ केल्यास त्वचा टवटवीत होते. तसेच त्वचेवर संक्रमण होत नाही.

डोके दुखणे ( मायग्रेन ), नाकाच्या हाडाच्या वाढीमुळे डोके दुखणे, सर्दी कफ, उच्च रक्तदाबामुळे डोकेदुखी झाल्यास तुळसपानांचा लेप डोक्यावर लावल्यास डोकेदुखी लवकर बरी होते. तुळसतेलाने डोक्याची व कपाळाची मालीश केल्यास फायदा होतो. केसांच्या तेलात तुळसतेल मिसळून त्याने केसाची मालीश केल्यास डोकेदुखी कमी होते. तुळशीतील कॅम्फेन, किनोल, यूग्नोल, कार्वक्रोल आणि मिथाईल चााविकोल या औषधीय घटकांमुळे डोकेदूखी कमी केल्या जाते.

पाण्यासोबत तुळसपानांचा रस घेतल्यास शरीरातील विविध संस्था निटपणे कार्य करतात त्यामूळे शरीरास वृध्दावस्था लवकर येत नाही.

तूळशीला एक संपुर्ण औषधी गुण युक्त मानले जाते. शरीराचे पोषण करून त्यांच्या सर्व प्रतिरक्षकांना जीवन देवून त्यांचे कार्य सूरळीत चालविते. त्यामुळे विविध आजारांशी लढतांना शरीर प्रतिकारशक्ती प्रणाली चांगल्याप्रकारे कार्य करते.

डोळयांमध्ये संक्रमण झाल्यास त्यांना तुळसपानांनी धूतल्यास डोळयातील संक्रमण बरे होते. डोळयांची सूज, आणि डोळे जळजळीवर तूळसतेल डोळयांत 2,3 थेंब टाकल्यास डोळे निरोगी होतात. डोळयातील विविध व्याधींसाठी वापरल्या जाणा-या आयुर्वेदिक ड्राॅप आणि औषधीमध्ये तुळसतेलाचा वापर होतो. याशिवाय तुळशीचा वापर रेडिएशनच्या आणि विषजन्य परजिवांच्या बचावासाठी करतात.

कर्करोगातील आणि टयुमर मधील कोशिका नष्ट करण्यासाठी विविध औषधींमध्ये तुळशीचा वापर होतो. यासोबत जठराचे दुखणे, डांग्याखोकला, काॅलरा, हातपायामधील दुखणे या सर्वांवर चांगले वेदनानाशक मानले जाते.आता आपण नक्कीच जाणून घेतलय की तुळस किती उपयोगी आहे. आणि यास इतके पवित्र का मानले जाते

राम तुळस: हिरव्या पानांची ही तुळस सर्वाच्या परिचयाची आहे.

कृष्ण तुळस: या तुळशीची पाने कडक सूर्यप्रकाशात जांभळट-काळपट रंगाची होतात, पण सावलीत याची पाने थोडी हिरवट छटा असलेली राहतात.

कापूर तुळस: तुळशीच्या सर्वसामान्य पानांसारखेच पण थोडे टोकदार पान असलेली ही तुळस आहे. नावाप्रमाणे याच्या पानांना कापरासारखा सुवास असतो.

बॅसिल तुळस: पानांचा आकार सर्वसामान्य तुळशीसारखाच असतो. याच्या फुलांचे तुरे थोडे जास्त जांभळट दिसतात.

लेमन तुळस: या तुळशीच्या पानांना लिंबासारखा सुवास येतो म्हणून याला लेमन तुळस म्हणतात.

वैजयंती तुळस: याचे पान सर्वसामान्य तुळशीच्या पानापेक्षा थोडे मोठे रुंद व जास्त टोकदार असते.

तुम्हाला पवित्र तुळशीविषयी काय वाटते ते तुम्ही आम्हाला खाली कमेंटमध्ये लिहून कळवा. तुमच्या प्रतिक्रिया कळवा. तुमच्या नातेवाईक मित्र मैत्रिणी यांना देखील तुळशीचे महत्व सांगा आणि हि पोस्ट  शेअर करा.

🌹श्री गुरुदेव दत्त | श्री गुरू स्वामी समर्थ🌹