🔸खंडोबा🔸KHANDOBA🌹 श्री गुरुदेव दत्त | श्री गुरू स्वामी समर्थ 🌹

 

🔸खंडोबा🔸KHANDOBA🌹 श्री गुरुदेव दत्त | श्री गुरू स्वामी समर्थ 🌹

खंडोबा किंवा खंडेराय हे मुख्यत्वेक्ष महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश या राज्यातील लोकप्रिय हिंदू दैवत आहे... हे दैवत महाराष्ट्रातील अनेकांचे कुलदैवत आहे. प्रामुख्याने गोसावी, मल्हारकोळी, मातंग, मराठा, सोनकोळी, वैती, आगरी, गवळी, माळी, कुणबी, भंडारी, वाडवळ, खारवी, भोई, कराडी, रामोशी (नाईक), धनगर समाजाचे, तसेच कित्येक ब्राम्हण व प्रभु समाजातील लोकांचे कुलदैवत मानले जाते.

महाराष्ट्रात व कर्नाटकात खंडोबाची अनेक पवित्र क्षेत्रे प्रसिद्ध असून तेथे दिनविशेषपरत्वे यात्रा-उत्सवही साजरे केले जातात. महाराष्ट्रात जेजुरी (जि. पुणे), पाली (जि. सातारा) इ. क्षेत्रे, तर कर्नाटकात मंगसूळी (जि. बेळगाव), मैलारलिंग (जि. धारवाड), मैलार (जि. बेल्लारी) इ. क्षेत्रे विशेष प्रसिद्ध आहेत. रविवार सोमवती  अमावस्या चैत्री, श्रावणी व माघी पौर्णिमा तसेच चंपाषष्ठी हे दिनविशेष खंडोबाच्या उपासनेत महत्त्वाचे मानले जातात. बेल, भंडार व दवणा ह्या वस्तूंना त्याच्या पूजेत विशेष महत्त्व असून कांदा त्याला प्रिय आहे. त्याला मांसाचाही नैवेद्य दाखवितात.

परंपरेने खंडोबा हा शंकराचा अवतार मानला जातो... खंडोबाच्या परिवारात म्हाळसा, बाणाई या पत्‍नी; हेगडे हा प्रधान (हा बाणाईचा भाऊ आहे) आणि कुत्रा आणि वाहन घोडा यांचा समावेश होतो. खंडोबाच्या मूर्ती बैठ्या, उभ्या व अश्वारूढ अशा स्वरूपात असून हातात डमरू, त्रिशूळ, खंडा (अतिशय मोठी आणि जड तलवार) आणि पानपत्र असून तो चतुर्भुज व कपाळाला भंडारा लावलेल्या रूपात असतो..

एका मतानुसार खंडोबा हे नाव या देवतेच्या खंडा (संस्कृत खड्ग - मराठी खंडा) या शस्त्रावरून आले आहे... दुसर्‍या मतानुसार हा संस्कृत स्कंद शब्दाचा अपभंश आहे. (स्कंद-स्कंदोबा - खंडोबा) याखेरीज मल्हारी (मल्लारी), खंडेराय, मार्तंड-भैरव, म्हाळसाकांत, रवळनाथ, येळकोटी (येळ=सात, सात कोटी सैन्य असलेला) ही खंडोबाची इतर नावे होत. मल्लू खान आणि अजमत खान (अजमत = चमत्कार) ही नावे खंडोबाच्या मुसलमान भक्तांमध्ये लोकप्रिय आहेत. ते खंडोबाच्या खंडा शस्त्रास मल्लू खान की गदा अशा नावाने संबोधतात. मल्ह/मल्ल + अरी अशी मल्हारी शब्दाची फोड असून मल्ल राक्षसाचा शत्रू असा त्याचा अर्थ आहे. म्हाळसेचा पती म्हणून खंडोबास म्हाळसाकांत असे म्हणतात. येळकोटी म्हणजे सात कोटी सैनिकांचा नायक. खंडेराय (राय = राजा) हे नावही खंडोबाचे राजेपण दर्शविते.

कर्नाटकात खंडोबास मैलार किंवा खंडू गौडा (स्वैरपणे: खंडू पाटील) तर आंध्रात मल्लाण्णा नावाने ओळखतात.

मल्हार हा महाराष्ट्रातील अनेक कुटुंबांचा लोकप्रिय असा कुलस्वामी (कुलदैवत) आहे... खंडोबाचेही ते एक नाव आहे. खंडोबा हा शंकराचा अवतार समजला जातो. मल्लासुर दैत्याचा संहार केला, मल्लाची हार झाली म्हणून मल्ल + हार अशा रितीने मल्हार हे नाव मिळाले असावे. "येळकोट येळकोट जय मल्हार" असा या देवाचा जयघोष केला जातो. मल्हारी मार्तंड (मल्लारिमार्तंड) असेही नामाभिधान आहे. मूळ संस्कृतमध्ये या नावाचा उच्चार "मल्लार" असा आहे. खंडोबा म्हाळसा मणिमल्लांचा संहार करताना (मूळ शिळाचित्राचे साल - १८८०) खंडोबा हे दैवत अकराव्या शतकापासून लोकप्रिय झाले असावे...

१) खंडोबाचे ऐतिहासिक उल्लेख चौदाव्या शतकापासून येतात..

२) खंडोबावरील सर्वाधिक महत्त्वाचा ग्रंथ मल्हारी माहात्म्य सांगतो की मल्हारीचा निर्देश ब्रह्मांड पुराणातील क्षेत्रकांडात केला आहे. पण या पुराणाच्या प्रमाण आवृत्तीत याचा उल्लेख मिळत नाही..

३) मूळचे लोकदैवत असलेल्या खंडोबाचे क्रमश: वैदिकीकरण झाल्याचे दिसते. लोककथा या देवतेस पौराणिक शिव व वैदिक रुद्र यांचा पूर्णावतार मानतात. खंडोबाच्या परिवारातील इतर सदस्यांचेंही वैदिकीकरण झाले आहे. यामुळे म्हाळसा बाणाई या पार्वती व गंगा यांच्या, रक्त पिणारा खंडोबाचा कुत्रा कृष्णाचा तर शुभ्र घोडा नंदीचा अवतार मानला गेला..

४) खंडोबा हे दैवत वैदिक पशुपती रुद्राप्रमाणे दरोडेखोर, घोडा आणि कुत्रा यांच्याशी संबंधित आहे. खंडोबाचा भक्तिपंथ किमान बाराव्या शतकापासून अस्तित्वात आहे. महानुभाव पंथीय चक्रधर स्वामींनी खंडोबाचा उल्लेख केला आहे. आंध्राच्या काकटीय सम्राटांचे खंडोबा हे कुलदैवत होते. मल्हारी माहात्म्य ग्रंथातील प्रेमपुरी जागा कर्नाटकातील बिदरजवळचे आदी मैलार स्थान आहे असे मानले जाते. आदी मैलार खंडोबाच्या बारा प्रमुख स्थानांमध्ये मोडते. मराठी परंपरेने मूळचा प्रेमपुरीचा खंडोबा प्रेमपुरी -नळदुर्ग -पाली (जि. सातारा) असे करत जेजुरीस स्थिरावला..

५) मराठी परंपरेत खंडोबा कानडी देव मानला जात असल्याचे संशोधक सोन्थेमर सांगतात. दख्खनच्या लिंगायत, जैन व इतर व्यापार्‍यांनी खंडोबा पंथाचा प्रसार केला असावा. पैठणच्या मराठी कंडक यक्षाशीही या देवतेचे एकीकरण झाले आहे.

महात्मा फुले यांनी खंडोबा देवतेस बळीराजाच्या राज्यातील महाराष्ट्र क्षेत्राचा अधिपती मानले आहे... महाराष्ट्र क्षेत्र विस्ताराने मोठे असल्याने बळीराजाने या प्रदेशाचे नऊ खंड केले. जेजुरीचा क्षेत्रपती असणारा खंडोबा त्यातील एक होय. खंडोबाचे मार्तंड हे नाव "मार-तोंड" यावरून आले असल्याचे त्यांचे मत आहे..

पुणे जिल्ह्यातील पुण्याजवळच्या जेजुरी ह्या सुमारे तीस मैलावरील गावी खंडोबाचे देवस्थान आहे. खंडोबा हे महाराष्ट्राचे कुलदैवत असून तो जेजुरीचा खंडोबा या नावाने सर्वपरिचित आहे. उंच डोंगरावर असलेल्या कडेपठार या ठिकाणी जुने खंडोबाचे स्थान होते. परंतु जेजुरीला नव्याने देऊळ बांधले.

अनेक लोकगीतां-तून खंडेरायाचे महात्म्य सांगताना म्हटले जाते, देवा तुझी सोन्याची जेजुरी। गडाला नऊ लाख पायरी।

हे मंदिर खंडोबाला समर्पित आहे, ज्याला म्हाळसाकांत किंवा मल्हारी मार्तंड किंवा मैलारलिंग असेही म्हणतात. खंडोबाला 'जेजुरीचे देव' मानले जाते आणि धनगर लोक मोठ्या श्रद्धेने पाळतात. ताराबाई आणि बालाजी बाजीराव यांच्यात 14 सप्टेंबर 1752 रोजी झालेल्या ऐतिहासिक कराराचे हे मंदिर होते .

खंडोबा ही मुस्लिमांसाठी आदराची आणि पूजेची प्रतिमा देखील आहे आणि ही संलग्नता त्याच्या मंदिरांच्या शैलीमध्ये दिसून येते. त्याला मुस्लिम भक्त मल्लू किंवा अजमत खान (रौत्रय) म्हणतात आणि या संदर्भात अनेक वेळा तो स्वतः मुस्लिम असल्याचे चित्रित केले जाते.

जेजुरी येथील भाविकांसाठी हळद म्हणजे सोने . म्हणून, हळदभोवती फेकणे हे सोन्याचे आणि संपत्तीचे प्रतीक आहे जे भगवान खंडोबाने त्यांना आशीर्वाद द्यावे.

हिंदू पौराणिक कथेनुसार, खंडोबा आणि बाणाई यांचा भव्य विवाह नळदुर्ग येथे झाला होता, ही वस्तुस्थिती आजच्या काळात फार कमी लोकांना माहिती आहे.   

१) जेजुरीचे मंदिर वीरपाल वीरमल्ल याने इ.स. १३८१ साली बांधले. १६३५ साली खटावच्या राघो मंबाजीने याचा विस्तार केला.

२) बंगाली संत चैतन्य महाप्रभू यांनी या मंदिरास भेट दिली होती व मुरळींचा वेश्याव्यवसाय बंद करण्याचे प्रय्त्‍न केले होते; असे ऐतिहासिक उल्लेख आहेत. जेजुरी गडावरील शिलालेखांत विठ्ठल सदाशिव विंचूरकर, मल्हारराव होळकर वगैरेंचे उल्लेख येतात. नारायणरावाच्या हत्येनंतर नाना फडणीस यांनी नारायणरावाची गरोदर पत्‍नी गंगाबाई हीस पुत्र झाल्यास एक लाख अर्पण करू असा नवस केला होता. नवस पूर्ण झाल्यामुळे पेशवे दरबाराकडून विविध रूपात हा नवस फेडला गेला.

म्हाळसा वाण्याची, तर बानू धनगराची. याशिवाय फुलाई माळीण, रंभाई शिंपीण, चंदाई बागवानीण अशा एकूण पाच बायका खंडोबास होत्या, असा निर्देश वाघ्यामुरळीच्या गाण्यांमध्ये येतो. खंडोबा मूळचा आंध्र प्रदेशातला.

लोककथा या देवतेस पौराणिक शिव व वैदिक रुद्र यांचा पूर्णावतार मानतात. खंडोबाच्या परिवारातील इतर सदस्यांचेंही वैदिकीकरण झाले आहे. यामुळे म्हाळसा बाणाई या पार्वती व गंगा यांच्या, रक्त पिणारा खंडोबाचा कुत्रा कृष्णाचा तर शुभ्र घोडा नंदीचा अवतार मानला गेला.

 --------------------------------------------

🌹Avdhut Chintan Shree Gurudev Datta🌹

❤️Anatakoti Brahmnda Nayaka Rajadhiraja Yogiraja Parabrahma Satchidananda Sadguru Akkalkot Niwasi Sadguru Shree Swami Samarth Mahara ki Jai..!❤️

❤️अनंतकोटी ब्रम्हांडनायक राजाधिराज योगीराज परब्रम्ह सच्चिदानंद सदगुरू अक्कलकोट निवासी सद्गुरू श्री स्वामी समर्थ महाराज की जय !❤️

🌹 श्री गुरुदेव दत्त | श्री गुरू स्वामी समर्थ 🌹